Basel, Universitätsbibliothek, O III 5
Titre du manuscrit: De caelesti hierarchia
Période: 2. Hälfte 12. Jahrhundert
Support: Pergament
Volume:
1 Band (125 Blätter)
Format: 21,5 x 13-13,5 cm
Numérotation des pages: Moderne Bleistiftfoliierung: I.1-124
Composition des cahiers:
(V-1)9 + (IV+1)18 + 6 IV66 + (IV+1)75 + 5 IV115 + 2 II123. Zwischen Bl. 9 und 10 zwei Blätter herausgeschnitten (letztes Blatt der ersten Lage, erstes Blatt der zweiten Lage). Bl. 70 nachträglich als Einzelblatt eingefügt. Teilweise ist noch eine alte Lagenzählung vorhanden, auf der Rückseite am untern Rand des letzten Blattes einer Lage: 9v i 34v ii, 42v iii, 50v iiii, 66v vi, 83v viii, 91v viiii, 107v xi, 115v xii. Reklamant 17v, aber nicht am Lagenende.
Etat: 1r, das offenbar lange ohne Umschlag aufbewahrt war, ist sehr gebräunt und wasserfleckig; Feuchtigkeitsspuren sind im letzten Viertel des Bandes ziemlich häufig, die Tinte wechselt auch innerhalb desselben Schreibers - von sehr dunklem bis zu ganz hellem braun. Sonst ist die Handschrift gut erhalten (vgl. aber Einband).
Mise en page:
Schriftraum 16,5-17 x 9,5-10,5 cm, ungespalten, 35 Zeilen
Type d'écritures et copistes:
Verschiedene Hände der zweiten Hälfte des 12. Jahrhunderts, im ganzen sorgfältig und zierlich geschrieben:
Décoration:
- Rubrizierungen: Kapitelüberschriften rot, zu Beginn der Kapitel einfache rote Anfangsbuchstaben (teilweise nicht ausgeführt), rote Strichelungen
- Initialen: Von 19v an grössere und verziertere Initialen, zum Teil auch im Innern oder an den Umrissen von grüner Malerei begleitet, besonders 69v, wo das rote O mit grüner und roter Farbe zu einem Kopf mit Heiligenschein ausgestaltet ist.
Ajouts: Von 29r an häufig Notazeichen am Rand, ebenso Anführungszeichen
Reliure:
Bis mindestens 1910 war der Band einbandlos aufbewahrt (vgl. Esposito S. 66), dann wurde er in Halbpergament gebunden, Pappdeckel mit hellgraugelbem Papier. Spiegel- und Vorsatzblatt aus Papier vorne und hinten bei der Neubindung hinzugefügt. Die häufigen Verstümmelungen von Randkorrekturen und anderen Bemerkungen fallen aber einem alten Buchbinder zur Last.
Langue principale: Lateinisch
Sommaire:
-
1r
Kommentar zum 10. Brief des Ps.-Dionysius Areopagita (Fragment). .
>Dionisius Johanni evangeliste<
[Briefanfang]
Saluto te, sacram animam, dilectissime, et est michi hoc apud te supra apostolos inseparabilius. Ave vere dilectissime, vere amabilium et desiderabilium et dilectorum valde dilectissime. [Anfang Kommentar] Epistola quidem digna est antiquitate illa et discipuli, quem diligebat Iesus denuncians gratiam …–…
porro meminit exilium sancti Johannis et Eireneus in tercio et quinto sermonum adversus hereses, ubi et tempus annotavit et Clemens, Alexandrie episcopus, in sermone, qui intitultatur 'quis salvatus dives'. Qui sic incipit, ut autem confidas, quia si vere penites, tibi manet salutis spes digne et utiliter. Audi non fabulam, sed verum verbum dei Iohanne apostolo traditum et memoriae custoditum.
Dies ist nicht, wie Esposito meint, die lateinische Übersetzung des 10. Briefes des Ps-Dionysius Areopagita durch Johannes Scotus Eurigena (PL 122, 1193 f.), sondern ein Stück des Kommentars zu diesem Brief von Maximus Confessor. Neben und unter dem Text von verschiedenen Händen folgende Zusätze: Neben dem Schlusswort (Hand des 14. Jahrhunderts): Hugo super geracia Dyo. Dies bezieht sich auf den späteren Teil des Bandes. Darunter von der Hand des Oberbibliothekars Franz Dorotheus Gerlach: Dionys. De caelesti hierarchia. Druck: PG 4, 574 - 1v leer
-
2r-3r
Litterae ad Carolum Calvum de Joanne Scoto, operum S. Dionysii Areopagitae interprete.
>Prefacio Anastasii apostolice sedis bibliothecarii ad excellentissimum et christianissimum regum [sic] Karolum<
[I]nter cetera studia, que tam laudabilis accio, quam saluberrima commonitio …–…
et cunctis mortalibus approbanda pariter et consectanda. Deus omnipotens gloriam tuam a terreno ad celeste transferat regnum quandoque.
>Explicit<
Data decimo Kalendis Aprilibus, indicione viii.
Die Lesarten dieser Handschrift stimmen am nächsten zu den PL 122, 1025/26-1029/30 mitgeteilten der Florentiner Handschrift Laurent. 89, sup. 15. Vgl. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters 1, 333. Druck: PL 122, 1025/26-1029/30 -
3r
Gedicht an König Karl den Kahlen.
Hanc libam sacro Grecorum nectare fartam | advena Iohannes spondo meo Karolo | …–…
sepe solent spinis redolentes crescere flores | nodose vitis sumitur uva ferax.
Die Praefatio wird von zwei Gedichten (je zwei Spalten, je 12 Zeilen) eingerahmt. Edition: MGH Poetae III 547 -
3r-4v
Widmungsschreiben an Karl den Kahlen.
[G]loriosissimo catholicorum regum Karolo Johannes extremus sophie studentium salutem. [V]alde quidem admiranda dignisque virtutum laudibus est exaggeranda catholicorum virorum religiosissima sollicitudo …–…
oportere ad veritatem, que est causa omnium, que ab ea et per eam et in ea et ad eam creata sunt, per excellentiam essencię recurrere.
>In hoc libro Sancti Dionisii Ariopagite continentur libri iiiior, quos Iohannes Eriugena transtulit de Greco in Latinum iubente ac postulante domino gloriosissimo rege Karolo, Ludowici imperatoris filio.<
Vorrede zur Übersetzung aller Werke des Ps.-Dionysius. -
5r
Gedicht an König Karl den Kahlen.
Lumine sidereo Dionisius auxit Athenas | Ariopagites magnificusque sophos | …–…
hos igitur numeros terno ter limite septos | predicti patris mistica dicta docent.
Die Praefatio wird von zwei Gedichten (je zwei Spalten, je 12 Zeilen) eingerahmt. Edition: MGH Poetae III 548 -
5r-18v
De caelesti hierarchia.
>Hec insunt in hoc de ierarchia celesti libro capitula xv<
Quoniam omnis divina illuminacio secundum bonitatem … [5v ] … quod dictum gaudium angelorum. >Dionisii Ariopagite episcopi Athenarum ad Timotheum episcopum de celesti ierarchia<. >Epigramma in beatum Dionisium de celesti ierarchia<. Angelice sapientie fulgores multos [proiecisti] hominibus, manifestasti videre animo compositam pulchritudinem. Compresbitero Timotheo Dionisius presbiter de celesti ierarchia. Cap. I. Quoniam omnis divina illuminacio secundum bonitatem varie in previsa proveniens manet simpla et non hoc solum, sed et unificat illuminata. [O]mne datum optimum et omne donum perfectum de sursum est descendens a patre luminum, sed et omnis patre moto manifestationis luminum processio …–…
et super nos secretum silentio honorificantes.
>Explicit ierargia Dionisii Ariopagite amen.<
Diese Handschrift gehört zur frankogallischen Überlieferungsgruppe. Druck: PL 122, 1037-1070 -
19v
Varia. [Am obersten Rand]
Ait prophetarum eximius rex David: Ego autem sicut oliva f[ructifera] i[n] d[omo] d[ei] [Psalm. 51,10]. Si ergo David oliva, merito ramus oli[ve] intelligitur Christus, qui de genere David cognoscitur ortus. …–…
Anfang des Kommentars des zu Ps.-Dionysius Areopagita de caelesti hierarchia]
Judei signa querunt et Greci sapientiam. Fuit enim quedam sapiencia, que sapiencia videbatur his, qui veram sapienciam non noverant, et invenit mundus sapientiam illam et inflari cepit et tumuit magnum se. [de libero arbitrio 3,61] Aliter estimat ratio aliter usus. Ratio estimat luce veritatis … qua veritas minora esse convincit. [Anfang von De meditando seu meditandi artificio opusculum aureum] Meditatio est frequens cogitatio, modum et causam, rationem uniuscuiusque rei investigans, modum, quid sit, causam, quare sit, rationem, quomodo sit. Tria sunt genera meditationum ,
et in lectione de oratione et in oratione de lectione in operibus considerandum est primum, ut bona intentione fiant. bona intentio est //
Verschiedene Einträge von verschiedenen Händen, die vielleicht nur zur Erprobung der Feder oder der Tinte genutzt wurden. Druck (De meditando seu meditandi artificio opus aureum): PL 176, 993-995 -
19v-113r
Commentariorum in Hierarchiam coelestem Pseudo-Dionysii Areopagitae secundum interpretationem Johannis Scotti Eriugenae libri decem.
[Am obersten Rand links von späterer Hand]
>// Ierarchia magistri Hugonis de Sancto Victore<
>De differentia mundanę theologię atque divinę et demonstrationibus earum<
Judei signa querunt et Greci sapientiam. Fuit enim quedam sapientia …
[23v ] et enigmatibus variis a visibilibus sumptis theologice demonstrantur.
-
>Primus liber Dionysii theologi Ariopagite, qui de celesti ierarchia, [24r ] id est celesti principatu, inscribitur, quindecim capitulis contextus, in quibus celestium spirituum dona et officia, virtutes et operationes per singulos ordines angelorum et distributiones et differentias diligenter enumerat.<
Titulus autem primi capituli est: quoniam omnis divina illuminatio secundum bonitatem varie improvisa perveniens manet simpla …–…
in quo sapientia transcendit, sanctitas condescendit.
>Finis.<
Der Text des Ps.-Dionysius ist durchweg nicht beigefügt. Das Ende des 6. Buches ist auf einem nachträglich eingefügten Pergamentstück (Bl. 70) nachgetragen. Der Text bricht 69v … nescio utrum mirabiliora" ab (drei Zeilen freigelassen, danach Anfang des 7. Buches), wird aber unmittelbar fortgesetzt 70r igneum inquit celitus et holocauste purgativum … " und endet 70v … holocaustum est, quod totum incenditur et totum crematur. 74v sind die vier ersten Zeilen und der Anfang der 5. Zeile bis auf die drei ersten Worte ausgekratzt, es folgt aber nichts vom Text. Druck: PL 175, 923-1154
-
>Primus liber Dionysii theologi Ariopagite, qui de celesti ierarchia, [24r ] id est celesti principatu, inscribitur, quindecim capitulis contextus, in quibus celestium spirituum dona et officia, virtutes et operationes per singulos ordines angelorum et distributiones et differentias diligenter enumerat.<
Titulus autem primi capituli est: quoniam omnis divina illuminatio secundum bonitatem varie improvisa perveniens manet simpla …–…
in quo sapientia transcendit, sanctitas condescendit.
>Finis.<
-
114r-115r
De caelesti hierarchia (Frg.).
// et in nos iudiciorum divinorum sunt simbola illa …–…
bis et super nos secretum silentio honorificantes.
>Explicit ierarchia magistri Hugonis de Sancto Victore<
[Explicit von derselben Hand des 15. Jahrhunderts, welche 19r in der linken oberen Ecke den Titel hinzugefügt hat; die Angabe ist entweder ein Fehler oder auf den Text davor, Hugos Kommentar, zu beziehen]. Von der Hand des Schreibers der Bll. 1-17 noch einmal der Schluss der Übersetzung des Ps.-Dionysius von Johannes Scottus. 114r, Notiz einer Hand des 16./17. Jahrhunderts am oberen Rand rechts Haec sequentia pertinent ad contextum ipsius Scoti, quae supra signum [Zeichen bestehend aus drei einander berührenden kleinen Kreisen, zwei waagrecht nebeneinander, der dritte mittig darüber, dazu eine Schleife, ausgehend vom Berührungspunkt der beiden waagrecht nebeneinander liegenden Kreise, nach links in der Form eines Halbkreises fortgesetzt]. Verweis auf 18r, dort dasselbe Zeichen. - 115r-118v Liber Baruch. >Incipit liber Baruch< [E]t hec verba libri, que scripsit Baruch, filius Neeri … [117v ] … >Incipit exemplum epistule eiusdem, quam misit Hieremias ad abductos captivos in Babiloniam a rege Babuloniorum, ut annunciaret illis secundum quod preceptum est illi a deo.< [P]ropter peccata, que peccastis ante deum, abducemini in Babiloniam captivi …–… nam erit longe ab oprobriis. >Explicit liber Baruch.< Ohne Abstand vom Vorhergehenden.
- 119r-120r Capitula Isaiae prophetae. >Incipiunt capitula Ysaie prophete< [S]ermo domini super Ierusalem et Iudam, qui propter peccata eorum, eos desertos fuisse dicit …–… lxxix [sic] Dominus Christus de se et de apostolis et de populo expulso. >Expliciunt capitula Isaie prophete.<
- 120r-121v Capitula Ezechielis prophetae. >Incipiunt capitula Ezechielis prophete< i visio iiiior animalium, ii visio rotarum …–… xxvi aquam baptismi significavit, xxxvii de termino terre, quam in hereditate accepit Israel. >Expliciunt capitula Ezechielis prophete.<
- 121v-123r Capitula Jeremiae prophetae. >>Incipiunt capitula Ieremie prophete< i [I]n utero matris sanctificatum Iehremiam ad prophetandum …–… lxxxxix [sic] Ubi Ioachim a rege Babilonie eiectus est de carcere.
- 123v Feder, Tintenproben der 2. Hälfte des 12. Jahrhunderts. Probatio incasti, utrum bonum sit. [Noch einmal weiter unten] Probatio incasti dominum.
Provenance du manuscrit:
- Aus dem Museum Remigius Faesch, in dessen eigenhändigem Katalog (AR I 11) 163v, in Daniel Hubers Verzeichnis (AR I 16) 5r (Nr. 85,86), bei Hänel Sp. 659b.
- 1r am unteren Rand Besitzvermerk aus dem 12./13. (?) Jahrhundert liber Sancte Marie in valle sancti Petri (= Zisterzienserkloster Heisterbach).
Bibliographischer Nachweis:
- Esposito, Mario. - Hiberno-latin manuscripts in the libraries of Switzerland, part 1. In: Proceedings of the Royal Irish Academy 28C. - Dublin, 1910, S. 62-95, hier S. 66-68
- Binz, Gustav. - Ungedruckte Beschreibung. - Basel, 19.7.1939
Online: